Rubriek :
Historische figuren
Diocletianus
Diocletianus, Gaius
Aurelius Valerius (Salonae, in Dalmati�, ca. 243 - Spalatum
316), Romeins keizer van 284 tot 305, was de grondlegger van het
dominaat. Hij was zoon van een vrijgelatene en klom van gewoon
soldaat op tot stadhouder van Moesia en werd als commandant van
de garde na de dood van Numerianus door het leger bij Nicomedia
(in Klein-Azi�) tot keizer uitgeroepen. Nadat zijn voorganger in
het westen, Carinus, was uitgeschakeld (285), benoemde
Diocletianus zijn vriend Maximianus tot caesar (onderkeizer) en
in 286 tot augustus (medekeizer). Deze sloeg de Bagaudae
(opstandige boeren in Galli�) neer, maar kon de afscheiding van
een Britannisch keizerrijk onder Carausius (286) niet
verhinderen. Mede om hieraan een eind te maken, voerde
Diocletianus in 293 een verdere gezagsverdeling door, de zgn.
tetrarchie (heerschappij van vier).
Hijzelf stelde in het Oosten Galerius met de titel caesar als
mederegent (speciaal voor het Donaugebied) en 'kroonprins' aan;
Maximianus in het westen, met de bijnaam Herculius, beperkte
zich tot Itali� en Africa (met Milaan als residentie) en kreeg
zijn schoonzoon Constantius Chlorus (residentie Trier) als
caesar voor Galli� en Britanni�. Diocletianus, bijgenaamd Iovius
en residerend in Nicomedia, was, hoewel in theorie gelijke in
rang van zijn mede-augustus, krachtens anci�nniteit �n
persoonlijk overwicht in feite het erkende hoofd van de
regering. De bedoeling was dat beide caesares, op hun beurt
augusti geworden, elk weer een caesar zouden benoemen, zodat het
college van vier zich zelf steeds aanvulde.
Inmiddels was hij begonnen met de uitvoering van een
grootscheeps programma van reconstructie in materieel,
economisch, moreel en bestuurlijk opzicht, die echter vaak
neerkwam op een consolidering van in de chaos van de 3de eeuw
geschapen toestanden. Zo liet hij vele steden op kleinere schaal
herbouwen en in 306 de zgn. thermen van Diocletianus in Rome
inwijden. Zijn fiscale hervormingen verhoogden de belastingdruk;
de mede daardoor veroorzaakte vlucht uit landbouw en bedrijf
trachtte hij tegen te gaan door erfelijke binding aan het beroep
(o.a. van de pachters, coloni, aan de domeinen) en door
dwanggilden.
Een poging tot muntsanering leidde tot een inflatie, die hij
zonder succes bestreed door vaststelling van maximumprijzen en
-lonen. Ter versterking van het moreel trachtte Diocletianus,
conservatief in hart en nieren, conformisme aan de 'Romeinse
traditie' af te dwingen. Vandaar dat de verering als god van de
levende keizer nu officieel werd; vandaar ook zijn edicten tegen
het maniche�sme en sinds 303 de bloedige (en laatste)
christenvervolgingen (in het westen tot 306, in het oosten tot
311), door Galerius gestimuleerd, maar door Constantius Chlorus
tegengewerkt.
Op bestuurlijk gebied is vaak nauwelijks uit te maken welke
maatregelen van Diocletianus afkomstig zijn en welke van
Constantijn de Grote, die zijn systeem afrondde; kenmerk van de
reorganisatie was een v�rgaande decentralisering van burgerlijk
en militair bestuur. Zo verdeelde eerstgenoemde het gehele rijk
in 12 diocesen (elk onder een vicarius) en 101 provincies (297).
In elk der vier rijksdelen kwam een praefectus praetorio, niet
meer als commandant van de garde, maar als plaatsvervanger van
de (onder)keizer en beheerder van de belastingen in natura, met
onder zich een hi�rarchie van bureaus (officia).
Enerzijds heeft Diocletianus het rijk gestabiliseerd en de
grondslag gelegd voor de latere absolutistische Byzantijnse
ambtenarenstaat; anderzijds introduceerde hij de splitsing ervan
in een Latijns-westelijk en een Grieks-oostelijk deel, die nu
ook innerlijk uit elkaar groeiden, totdat in 395 de scheiding
definitief werd. Hij deed in 305 afstand, evenals (onder
pressie) Maximianus; Galerius en Constantius Chlorus werden nu
augusti en stelden resp. Maximinus Daia en Severus als caesares
aan. Ook in de verwarring van de troonstrijd na 306 bleef
Diocletianus teruggetrokken leven in het reusachtige paleis dat
hij bij zijn geboorteplaats had laten bouwen en waaruit later de
stad Spalato (Split) voortkwam.
